Σήμερα είναι η Εθνική Εορτή της Ελλάδας. Κλείνουν 204 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Πριν από αυτήν την επανάσταση είχαν προηγηθεί πολυάριθμες εξεγέρσεις ήδη μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1750-1821) το οποίο στηρίχθηκε στον γαλλικό Διαφωτισμό, τις ιδέες του οποίου διέδωσαν η Γαλλική Επανάσταση, καθώς και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι. Στο πλαίσιο του νεοελληνικού Διαφωτισμού, σημαντικές προσωπικότητες επιχείρησαν να μεταλαμπαδεύσουν στο υπόλοιπο γένος τις φιλελεύθερες ιδέες της εποχής και να το μορφώσουν.

Από ανθρώπους με μόρφωση που ζούσαν σε πόλεις της Ευρώπης, της Βλαχίας και της Ρωσίας τέθηκαν οι βάσεις της Φιλικής Εταιρείας. Τι προηγήθηκε όμως και πως δημιουργηθήκαν οι συνθήκες για την ίδρυσή της;

Το 1809 ιδρύθηκε στο Παρίσι το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», από τον Θεσσαλονικέα λόγιο Γρηγόριο Ζαλύκη, ενώ ανάμεσα στα μέλη του ήταν και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ (1790-1851), μετέπειτα ιδρυτικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας.

Το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» συγκροτήθηκε τυπικά ως εταιρεία μελέτης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, στην ουσία όμως σκοπός του ήταν η απελευθέρωση της Ελλάδας και προς αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκε η δράση των μελών του.

Για την παράνομη δράση της η οργάνωση υιοθέτησε τους κανόνες των Καρμπονάρων – μυστικών επαναστατικών οργανώσεων που ιδρύθηκαν τον 19ο αιώνα, στην Ιταλία, από πατριώτες που επιθυμούσαν την ένωση της χώρας, την ανεξαρτησία και τον εκδημοκρατικισμό της και των Ελευθεροτεκτόνων που ήταν συντεχνίες μεσαιωνικών αρχιτεκτόνων που διατείνονταν ότι συνεχίζουν την παράδοση των μαστόρων που έχτισαν τον Ναό του Σολωμόντα στην Ιερουσαλήμ. Ο ναός αυτός χτίστηκε τον 10^ο αιώνα π.Χ και καταστράφηκε από τους Βαβυλώνιους τον 6^ο αιώνα π.Χ. Τον 12^ο αιώνα μ.Χ. τον συντηρούσαν οι Ναΐτες σταυροφόροι ιππότες.  

Τα μέλη του «Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου» δεσμεύονταν με όρκο και έφεραν ως αναγνωριστικό ένα χρυσό δακτυλίδι με τα αρχικά Φ.Ε.Δ.Α. (Φιλικός Ελληνικός Δεσμός Άλυτος). Η οργάνωση άρχισε να παρακμάζεια από το 1815, καθώς η συντριβή του Ναπολέοντα έσβησε όποια ελπίδα είχαν να τους βοηθήσει.

Μια δεύτερη προσπάθεια δημιουργίας οργάνωσης που να συντονίσει μια ελληνική επανάσταση ξεκίνησε στην Αθήνα, με την έμμεση υποστήριξη της Αγγλίας, το 1813. Τότε ιδρύθηκε η «Φιλόμουσος Εταιρεία», με κεντρικό σκοπό την καλλιέργεια του ελληνικού πνεύματος των νέων, την έκδοση βιβλίων, τη βοήθεια φτωχών σπουδαστών κ.ά. Μόνο που αυτή η οργάνωση κινείτο σε κλειστούς κύκλους λογίων και διπλωματών.

Άλλη παρόμοια μυστική οργάνωση ήταν η «Εταιρεία του Φοίνικος» στην οποία ανήκαν αρχικά ο Νικόλαος Σκουφάς (1779-1818) και ο Εμμανουήλ Ξάνθος (1772-1851). Κατά μία άποψη από αυτή προήλθε η Φιλική Εταιρεία.

Η Φιλική Εταιρεία συστάθηκε το 1814 στην Οδυσσό. Την ίδρυσαν ο Σκουφάς από την Άρτα, ο Ξάνθος από την Πάτμο και ο Τσακάλωβ από τα Γιάννενα.

Ο Σκουφάς είχε επαφές με τον Κωνσταντίνο Ράδο, ο οποίος ήταν μυημένος στον καρμποναρισμό. Ο Ξάνθος είχε μυηθεί σε τεκτονική Στοά της Λευκάδας («Εταιρεία των Ελεύθερων Κτιστών», της Αγίας Μαύρας), ενώ ο Τσακάλωφ είχε υπάρξει ιδρυτικό μέλος μιας Φιλανθρώπου Εταιρείας και γνώριζε την οργάνωση του «Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου».

Ενδιαφέρον είναι να σημειωθεί ότι το καταστατικό και το πρόγραμμα της Φιλικής Εταιρείας ήταν γραμμένα στην δημοτική ελληνική γλώσσα για να μπορούν να είναι κατανοητά από τους απλούς ανθρώπους.

Το διάστημα 1814-1816 τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας αριθμούσαν τα 20. Ως τα μέσα του 1817 η οργάνωση αναπτυσσόταν κυρίως μεταξύ των Ελλήνων της Ρωσίας και της Μολδοβλαχίας. Κατά το 1820 εξαπλώθηκε σε όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδας και τις περισσότερες ελληνικές παροικίες του εξωτερικού. Από αυτήν την περίοδο είναι γνωστά 1 096 ονόματα. Τους πρώτους μήνες του 1821 τα μέλη της αριθμούσαν δεκάδες χιλιάδες.

Στις γραμμές της συσπειρώνονταν κυρίως έμποροι και μικροαστοί, αλλά και Φαναριώτες, κοτζαμπάσηδες (δηλ. δημογέροντες των χριστιανικών κοινοτήτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) και κληρικοί. Όλοι τους ήταν πρόσωπα που αργότερα διαδραμάτισαν ρόλο στον αγώνα για την ανεξαρτησία, όπως οι οπλαρχηγοί Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Οδυσσέας Ανδρούτσος, Αναγνωσταράς, ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος (ή Παπαφλέσσας), οι Φαναριώτες Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και Νέγρης, οι Υδραίοι μεγαλοκαραβοκύρηδες Κουντουριώτηδες, οι μεγαλοκoτζαμπάσηδες Ζαΐμης, Λόντος, Νοταράς, ο μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός κ.ά.

Η ηγετική ομάδα της Φιλικής Εταιρείας απεκαλείτο «η Αόρατος Αρχή». To 1818 η έδρα της οργάνωσης μεταφέρθηκε από την Οδησσό στην Κωνσταντινούπολη. Την ίδια χρονιά η Αόρατη Αρχή μετονομάστηκε σε «Αρχή των Δώδεκα Αποστόλων» και κάθε Απόστολος επωμίστηκε την ευθύνη μιας μεγάλης περιφέρειας. Οι Απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας ήταν δώδεκα και ορίστηκαν από τον Σκουφά, όταν πήγε στην Κωνσταντινούπολη την άνοιξη του 1818. Αυτοί ήταν οι ακόλουθοι: ο Γεωργάκης Ολύμπιος για τη Σερβία, ο Βατικιώτης για τη Βουλγαρία, ο Πεντεδέκας για τη Ρουμανία, ο Λουριώτης για την Ιταλία, ο Αναγνωσταράς για τα νησιά του Σαρωνικού, ο Χρυσοσπάθης για τη Μεσσηνία, ο Φαρμάκης για τη Μακεδονία και Θράκη, ο Κροκίδας για την Ήπειρο, ο Πελοπίδας για την Πελοπόννησο, ο Ίπατρος για την Αίγυπτο, ο Κατακάζης για τη Νότια Ρωσία και ο Κυριάκος Καμαρηνός που ανέλαβε την μύηση του Πέτρου Μαυρομιχάλη, μπεη της Μάνης.

Όλοι αυτοί, μετά το θάνατο του Σκουφά, διασκορπίστηκαν στις περιφέρειες που τους ορίστηκαν και άρχισαν να μυούν Έλληνες στους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας. Μεταξύ αυτών ήταν πεφωτισμένοι λόγιοι και επιστήμονες της εποχής, αλλά και προεστοί όπως ο Κόντε Ιωάννης Κεφαλάς, από βυζαντινή οικογένεια ευγενών από την Ήπειρο και άλλοι εξέχοντες άνδρες.

Το 1820 την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας ανέλαβε ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης (1792-1828), γιός του Κωνσταντίνου Υψηλάντη, ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας από το 1802 ως το 1806. Ο Αλέξανδρος ήταν αξιωματικός του Ρωσικού Στρατού με τον βαθμό του Υποστράτηγου.

Το αρχικό σχέδιο της οργάνωσης ήταν να ξεσπάσει ταυτόχρονα επανάσταση των Σέρβων και των Μαυροβουνίων, καθώς και στη Μολδοβλαχία όπως το είχε φανταστεί ο Ρήγας Φεραίος. Μέλη της να κάψουν τον τουρκικό στόλο στην Κωνσταντινούπολη και να ηγηθεί ο Υψηλάντης επανάστασης στην Πελοπόννησο. Για αρχή της Επαναστασης ορίστηκε η 25^η Μαρτίου του 1821. Αλλά λόγω του ότι οι Οθωμανοί ενημερώθηκαν για τις ενέργειες των μελών της η επανάσταση επισπεύθηκε και κηρύχθηκε στις 21 Φεβρουαρίου στο Γκαλάτσι, σήμερα στην Ρουμανία.

Στην αρχή ο Υψηλάντης στρατολόγησε 2 000 εθελοντές αλλά αργότερα σχηματίστηκε ο Ιερός Λόχος και οι άντρες έφτασαν τις  7 000 (τα 2/3 από αυτούς ήταν ελληνικής καταγωγής). Το σύνθημα της Φιλικής Εταιρείας, «Ελευθερία ή θάνατος», έγινε το σύνθημα της επανάστασης και αργότερα το εθνικό σύνθημα της Ελλάδας.

Η κατάσταση στην διεθνή σκηνή δεν ήταν ευοίωνη για την Ελληνική Επανάσταση. Ο τσάρος της Ρωσίας, Αλέξανδρος Α΄, πιεζόταν στο Συνέδριο του Λάιμπαχ (σήμερα Λιουμπλιάνα, στην Σλοβενία) από τις υπόλοιπες Μεγάλες Δυνάμεις της Ιεράς Συμμαχίας. Έτσι αναγκάστηκε να δώσει διαταγή στις ρωσικές δυνάμεις στα σύνορα με τη Βλαχία να τηρήσουν ουδετερότητα και ανακοίνωσε στη Πύλη ότι δεν έχει ανάμιξη στις ενέργειες των επαναστατών.

Ο αυτοκράτορας υποβίβασε τον Υψηλάντη στο βαθμό του στρατιώτη και τον απέπεμψε από τον ρωσικό στρατό. Το Πατριαρχείο, κατόπιν πιέσεων της Πύλης, αφόρισε στις 23 Μαρτίου τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τον τότε ηγεμόνα της Μολδαβίας από το 1819 έως το 1821, Μιχαήλ Σούτσο, μαζί με όλους τους επαναστάτες.

Η μάχη του Δραγατσανίου (στην Νοτιοδυτική Ρουμανία), τον Ιούνιο του 1821, οδήγησε στη σφαγή των νέων του Ιερού Λόχου και στη συντριβή του κινήματος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά αποτέλεσε τον ιδανικό αντιπερισπασμό για να κηρυχθεί η Επανάσταση στα εδάφη που αργότερα μπήκαν στα όρια του νέου ελληνικού κράτους.

Η εκστρατεία του Υψηλάντη απέτυχε και σε σύντομο χρονικό διάστημα τα οθωμανικά στρατεύματα έσβησαν τις περισσότερες από τις επαναστατικές εστίες της ηπειρωτικής Ελλάδας όμως οι επαναστάτες κατάφεραν να υπερισχύσουν στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και σε πολλά νησιά του Αιγαίου.

Η μάχη του Δραγατσανίου αποτέλεσε και το ουσιαστικό τέλος της Φιλικής Εταιρείας. Ο Ολύμπιος ανατινάχτηκε μαζί με τους άντρες του και δυνάμεις του εχθρού, στη μονή Σέκου της Μολδαβίας, όπου είχε αποκλειστεί από τα Οθωμανικά στρατεύματα. Ο Υψηλάντης συνελήφθη και φυλακίστηκε στην Αυστρία όπου κατέφυγε με τα εναπομείναντα στρατεύματα. ΟΤσακάλωφ κατέβηκε στη Ρούμελη προκειμένου να βοηθήσει την επανάσταση που είχε ξεσπάσει εκεί. 

Τα επόμενα δύο χρόνια οι Έλληνες εκμεταλλεύτηκαν την αδυναμία των Οθωμανών να επικεντρωθούν στην ελληνική επανάσταση, λόγω των πολλαπλών ανοιχτών μετώπων που είχαν (με το κυριότερο μέρος του στρατού τους να πολεμάει τους Πέρσες στα βάθη της Μικράς Ασία) και νίκησαν τις στρατιές που έστειλε εναντίον τους ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β΄, οργανώθηκαν πολιτικά και συνέστησαν προσωρινή κεντρική διοίκηση στην οποία συμμετείχαν και πρώην μέλη της Φιλικής Εταιρείας.

Οι οθωμανικές δυνάμεις με τη συνδρομή του Ιμπραήμ, πασά της Αιγύπτου, κατάφεραν να περιορίσουν σημαντικά την επανάσταση αλλά η Έξοδος του Μεσολογγίου, το 1826, σε συνδυασμό με το κίνημα του Φιλελληνισμού, συνέβαλαν στη μεταβολή της διπλωματικής στάσης των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων, που αρχικά είχαν αντιμετωπίσει με δυσαρέσκεια το ξέσπασμα της επανάστασης.

Η διπλωματική ανάμιξη της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας και η ένοπλη παρέμβασή τους με τη ναυμαχία του Ναυαρίνου (20 Οκτωβρίου 1827), τη γαλλική εκστρατεία του Μοριά (1828-1833) και τον κατά σειρά Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο (1828-1829), συνέβαλαν στην επιτυχή έκβαση του αγώνα των Ελλήνων, αναγκάζοντας την Πύλη να αποσύρει τις δυνάμεις της αρχικά από την Πελοπόννησο και έπειτα από τη Στερεά Ελλάδα και τις Κυκλάδες.

Το 1827 επιλέχτηκε ως πρώτος Κυβερνήτης της Ελληνικής Πολιτείας ο Ιωάννης Καποδίστριας, πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας αλλά τον δολοφόνησαν το 1831 στο Ναύπλιο. Δεν υλοποιήθηκε και η ιδέα η πρώτη δυανστεία της Ελλάδας να ξεκινήσει μέσω γάμου του αδερφού του Αλέξανδρου Υψηλάντη, του πρίγκιπα Δημήτριου Υψηλάντη και της Μαντώ Μαυρογένους, που επίσης καταγόταν από ηγεμόνα της Βλαχίας και ήταν εκπρόσωπος της μεσαιωνικής αριστοκρατικής οικογένειας των Μοροζίνι. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης φυλακίστηκε στο κάστρο του Ναυπλίου.

Από το 1827 και εξής συνομολογήθηκε μια σειρά συνθηκών και τελικά η ελληνική ανεξαρτησία αναγνωρίστηκε το 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Βάση αυτής της Συμφωνίας ως πολίτευμα καθορίστηκε η «ελέω θεού μοναρχία» και βασιλιάς ορίστηκε ο Βαυαρός πρίγκηπας Όθωνας Α΄ Βίττελμπαχ.

Τα σύνορα του νέου κράτους οριστικοποιήθηκαν το 1832 στη γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού και αναγνωρίστηκαν τον ίδιο χρόνο με τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης. Μετά από πολλές μάχες και μεγάλες ανθρώπινες απώλειες, το κράτος που προέκυψε ήταν περιορισμένο εδαφικά δίχως να περιλαμβάνει όλα τα εδάφη που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς.

Πρώτος ο Παναγιώτης Σούτσος πρότεινε, το 1834, για την καθιέρωση εορτασμού της Ελληνικής Επανάστασης την 25η Μαρτίου, ημερομηνία κατά την οποία έπρεπε να αρχίσει η επανάσταση βάση του σχεδίου του Υψηλάντη.

Ο εορτασμός της Επανάστασης την 25η Μαρτίου καθιερώθηκε το 1838 με Βασιλικό Διάταγμα.

Κατά τον συγγραφέα που μελέτησε την Ελληνική Επανάσταση, Δημήτριο Φωτιάδη, ως εθνική γιορτή πριν το 1838 θεωρούνταν η 1η Ιανουαρίου, ημερομηνία κατά την οποία ψηφίστηκε το 1ο Ελληνικό «Σύνταγμα» (αλλιώς «Προσωρινό Πολίτευμα»), από την 1η Εθνοσυνέλευση της Πιάδας (Νέας Επιδαύρου, 20 Δεκεμβρίου 1821 - 15 Ιανουαρίου 1822).

• 203 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση

Επιμέλεια Αγάπη Γιορντανόβα