Φέτος ολοκληρώνεται ένας αιώνας από την έναρξη του Βαλκανικού πόλεμου του 1912–1913. Με αφορμή την επέτειο αυτή, σε μια σειρά από εκπομπές μας, θα αναφερθούμε στην προετοιμασία τους, την ανάπτυξή τους, τις πιο σημαντικές μάχες, τον ηρωισμό και τα θύματα. Θα αναλύσουμε τις ικανότητες των Βούλγαρων διοικητών, στην αυτοθυσία και τον ενθουσιασμό των εθελοντών, την ψυχική ανάταση που έκανε τον Βρετανό δημοσιογράφο Τζέιμς Μπάουτσερ να γράψει ότι "οι Βούλγαροι πάνε στον πόλεμο λες και πάνε σε γάμο". Θα εξηγήσουμε τους λόγους για τους οποίους ο πόλεμος τράβηξε την τόσο μεγάλη προσοχή παρατηρητών και δημοσιογράφων καθώς και για τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται στη βουλγαρική τέχνη.

Το 1912 τέσσερα κράτη συμμαχούν και ορθώνουν το ανάστημά τους ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στη Βαλκανική Ένωση συμμετέχουν η Βουλγαρία, η Ελλάδα, το Μαυροβούνιο και η Σερβία. Στόχος τους είναι η απελευθέρωση των ευρωπαϊκών περιοχών της Αυτοκρατορίας, στις οποίες ζουν κυρίως χριστιανοί και να δημιουργηθούν οι δυνατότητες ελεύθερης ανάπτυξής τους σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο.

Η Βουλγαρία εμπλέκεται στον πόλεμο 34 χρόνια μετά την απελευθέρωσή της από την οθωμανική σκλαβιά, ακολουθώντας την ελπίδα του λαού της για την ένωση των βούλγαρων στη Μακεδονία, και τη Θράκη της Αδριανούπολης, περιοχές οι οποίες εξακολουθούσαν να είναι σκλαβωμένες.

Όπως τονίζει ο καθηγητής Ιστορίας Γκεόργκι Μάρκοφ, διευθυντής του Ινστιτούτου ιστορικών ερευνών της Ακαδημίας Επιστημών της Βουλγαρίας, πραγματοποιήθηκαν μερικές ανεπιτυχείς προσπάθειες για τη δημιουργία της Βαλκανικής Ένωσης. Οι λόγοι που τις οδήγησαν σε αποτυχία ήταν οι αντιθέσεις μεταξύ των επιδιώξεων των χωρών που σκόπευαν να συμμαχήσουν.

Βασικός στόχος της εξωτερικής πολιτικής της Βουλγαρίας ήταν η επίτευξη της αυτονομίας της Θράκης της Αδριανούπολης και της Μακεδονίας, ενώ η Σερβία και η Ελλάδα απαιτούσαν το διαμελισμό της Μακεδονίας.

Αφορμή για την έναρξη των συνομιλιών τους, ήταν, κάτι το φαινομενικά άσχετο. Πρόκειται για την κήρυξη του πολέμου κατά της Τουρκίας, την 16η Σεπτεμβρίου του 1911, από την Ιταλία και η απόβαση, στο πλαίσιο του αποικιακού πολέμου στη Β Αφρική, ιταλικών δυνάμεων στην περιοχή της σημερινή Λιβύης.

"Η τότε βουλγαρική κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Ιβάν Εβστρατίεφ Γκέσοφ", λέει ο κ Γκεόργκι Μάρκοφ, "αποφασίζει ότι μια και μια από τις Μεγάλες Δυνάμεις βρίσκεται σε πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι υπόλοιπες δεν θα μπορέσουν να σταματήσουν τους σύμμαχους της Βαλκανικής, οι οποίοι, επίσης, θέλουν να επιτεθούν και να επιτύχουν τη δική τους επίλυση του, αποκαλούμενου, Ανατολικού ζητήματος".

Για το λόγο αυτό, μετά την 16η Σεπτεμβρίου του 1911, η κυβέρνηση της Βουλγαρίας αρχίζει τις διαβουλεύσεις, αρχικά με τη Σερβία. Τη Βουλγαρία αντιπροσωπεύει ο Ντιμίταρ Ρίζοφ, πρέσβης της χώρας μας στη Ρώμη. Ο κ Ρίζοφ συμμετέχει στις συνομιλίες εξ ονόματος του βασιλιά Φερδινάνδου και της βουλγαρικής κυβέρνησης, σε στόχο τη συμφωνία και την πιθανή συμμαχία κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι διαβουλεύσεις συνεχίζονται για ένα διάστημα μερικών μηνών. Αρχικά η Σερβία ζητά τρεις ζώνες της Μακεδονίας: μια, αναμφισβήτητα σερβική, ζώνη στη ΒΔ Μακεδονία, μια αμφισβητούμενη προς τον ποταμό Βαρδάρη και μια αδιαμφισβήτητα βουλγαρική ζώνη ανατολικά του ποταμού Στρυμόνα. Οι σερβικές απαιτήσεις απορρίπτονται από τη βουλγαρική κυβέρνηση. Αυτό οδηγεί στην επέμβαση της ρωσικής διπλωματίας.

Την περίοδο εκείνη η Ρωσική Αυτοκρατορία επιθυμεί τη δημιουργία συμμαχίας μεταξύ των βασιλείων της Βουλγαρίας και της Σερβίας, μια και αναμένονταν η έκρηξη του πόλεμου κατά της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας. Μια και οι διαβουλεύσεις γίνονταν υπό την αιγίδα της Ρωσίας και μετά την αποτυχία τους, στα τέλη Ιανουαρίου του 1912, ο Ρώσος τσάρος αναλαμβάνει το ρόλο του διαμεσολαβητή. Αποτέλεσμα, της επέμβασης της ρωσικής διπλωματίας, είναι ο σχηματισμός μιας αμφισβητούμενης ζώνης στη ΒΔ Μακεδονία – της περιοχής των Σκοπίων, ενώ όλο το υπόλοιπο μέρος της θεωρείται αδιαμφισβήτητα βουλγαρικό. Αυτό αποτελεί τη βάση του Σύμφωνου της συμμαχίας μεταξύ της Βουλγαρίας και της Σερβίας, το οποίο υπογράφεται την 29η Φεβρουαρίου του 1912.


Γυναίκες και παιδιά από την περιοχή της Δυτικής Θράκης. Φωτογραφία: www.lostbulgaria.com

Είχε όμως γίνει κατανοητό στην Ευρώπη και σε ποιο βαθμό, το πρόβλημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των χριστιανών που ζούσαν στις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Υπήρχαν άλλες δυνατότητες, εκτός της πολεμικής σύγκρουσης, για την επίτευξη της αυτονομίας και το σεβασμό των δικαιωμάτων των Βούλγαρων και των άλλων χριστιανικών εθνοτήτων;

Σύμφωνα με τον καθηγητή κ Μάρκοφ, την εποχή εκείνη με τον όρο "Ευρώπη" ορίζονταν οι έξι Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες ήταν χωρισμένες σε δυο αντίπαλα στρατόπεδα: στην τριμερή συμμαχία της Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας και Ιταλίας και την, επίσης, τριμερή συμμαχία της Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας και Ρωσίας. Τα βαλκανικά κράτη είχαν την υποστήριξη ορισμένων από τα δυο αυτά αντίπαλα στρατόπεδα, στους οποίους στρέφονταν όταν αντιμετώπιζαν ένα εθνικό τους πρόβλημα το οποίο έπρεπε να λυθεί.

"Αρχικός προστάτης της Βουλγαρίας ήταν η Ρωσική Αυτοκρατορία", λέει ο κ Μάρκοφ. "Οι βουλγαρικές κυβερνήσεις επιζητούσαν την αυτονόμηση της Μακεδονίας και της Θράκης της Αδριανούπολης, περιοχές στις οποίες ζούσαν ενάμισι εκατομμύριο Βούλγαροι. Ο πληθυσμός αυτό ήταν αναγνωρισμένος σαν εθνότητα, είχε σχολεία και εκκλησίες. Όμως η επιθυμία της βουλγαρικής κυβερνήσεως ήταν η δημιουργία μιας αυτόνομης περιοχής. Σ’ αυτό δεν συμφωνούσε ούτε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ούτε τα γειτονικά με τη Βουλγαρία κράτη, τα οποία δεν επιθυμούσαν την ύπαρξη πράξης παρόμοιας με αυτή της Ένωσης της Βόρειας και Νότιας Βουλγαρίας το 1885. Ο λόγος ήταν ότι η ύπαρξη μιας παρόμοιας πράξης θα μετέτρεπε τη Βουλγαρία σε πρωτογενή παράγοντα στην περιοχή της Βαλκανικής".

"Το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα των Βούλγαρων στις υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιοχές, είχε οργανωθεί από την Εσωτερική επαναστατική οργάνωση που δρούσε στις περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης της Αδριανούπολης, σε συνεργασία με το Ανώτατο κομιτάτο", συνεχίζει ο κ. Μάρκοφ. "Κορύφωση του κινήματος ήταν η εξέγερση του Ιλίντεν το έτος 1903. Όμως, ακόμα και μετά την εξέγερση, έγινε φανερό ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν σκοπεύει να παράσχει στις περιοχές αυτές καθεστώς αυτονομίας, ούτε να διευρύνει τα δικαιώματα των χριστιανών κατοίκων τους σε ό,τι αφορά στη συμμετοχή τους στην τοπική αυτοδιοίκηση. Το 1908, μετά τη συνάντηση του Βρετανού βασιλιά Εδουάρδου Ζ' με τον τσάρο της Ρωσίας Νικόλαο Β', αποφασίζεται να δοθεί αυτονομία στη Μακεδονία και να πραγματοποιηθεί ριζική μεταρρύθμιση".

Το 1908 ξεσπά η επανάσταση των Νεότουρκων. Η νέα εξουσία επαναφέρει το Σύνταγμα και υπόσχεται ισότητα μεταξύ όλων των εθνοτήτων και θρησκειών στις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όμως, στη συνέχεια, ασκώντας διοικητική και οικονομική πίεση, ξεκινά την διαδικασία εξαφάνισης των θεσμών κα της αυτοσυνείδησης των εθνικών μειονοτήτων. Η αντίσταση κατά των μέτρων του εκτουρκισμού εντείνεται και οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες διακόπτονται.

Με δεδομένη την ισχύουσα κατάσταση, αποφασίζεται ότι η μόνη λύση είναι η δύναμη των όπλων. Όμως η Βουλγαρία δεν μπορεί να πολεμήσει μόνη της την τεράστια αυτή αυτοκρατορία. Η Βουλγαρία έχει πληθυσμό μόλις τεσσάρων εκατομμυρίων, ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία ξεπερνά τα 26 εκατομμύρια. Εκτός αυτού, οι γειτονικές της χώρες την έχουν προειδοποιήσει ότι σκοπεύουν να συμμετάσχουν στο μοίρασμα της οθωμανικής κληρονομιάς. Έτσι αρχίζουν μακρές διαβουλεύσεις, αρχικά με τη Σερβία, στη συνέχεια με την Ελλάδα και μετά με το Μαυροβούνιο. Στόχος είναι η δημιουργία Βαλκανικής Ένωσης για τη διεξαγωγή πολέμου κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο πόλεμος αρχίζει την 5η Οκτωβρίου του 1912 και λήγει με την υπογραφή της Ειρηνευτικής Συνθήκης του Λονδίνου την 17η Μαΐου του 1913.

Μετάφραση: Σταύρος Βανιώτης