9 Haziran 1923 yılında askeri darbe ile Aleksandar Stamboliyski başkanlığındaki BZNS- Bulgar Çiftçi Halk Birliği’nin askeri darbe ile düşürüldüğü tarihten 100 yıl geçti.   Sosyalizm dönemi tarihçilerine göre (1944-1989 yılı) bu bir “faşist devrimdir”. Fakat o zamanda sadece İtalya’da faşist parti var ve o da diğer partilerle koalisyon ile 1922- 1926 döneminde iktidarda kalmıştır. “Turuncu diktatörlük” olarak tabir edilen BZNS rejimi aşırı sol olmakla beraber, Benito Mussolini faşistlerinin politik yöntemlerine benzerliği ile dikkatleri çekiyor.  Çiftçiler 1918’de “Asker ayaklanması” ve Birinci Dünya Savaşında yenilgiden sonra yönetime gelir. BZNS’nin yönetime gelmesi İtilaf tarafların desteğiyle mümkün olur.  Aleksandar Stamboliyski 1919’da Neue diktesini imzalamayı kabul eder. 

Stamboliyski, Rus Bolşevikleri benzeri sınıflar teorisini izler. Ona göre çiftçi katman parazit şehir sınıfından bastırılmaslı, çiftçiler baskıyla itaat etmeli. Stamboliyski eski burjuva partileri ve burjuva temsilcilerini teröre maruz bırakıyor. Onları cezaevlerine sokuyor, sürgüne gönderiyor. Tehdit edilen partiler “Naroden sgovor”- /Halk Birliği/ adı altında birleşerek, diplomat ve gazeteci Aleksandar Grekov’u koalisyon başkanı yapıyor. Grekov 1922’de öldürülür. Toplum, bu suikastın arkasında BZNS’nin durduğundan emin.  Daha sonra Stamboliyski’ye muhalif “Halk Birliği” başkanlığına Prof. Aleksandar Tsankov getirilir.  

BZNS yönetimi yolsuzluklar içinde boğulur, sendika protestoları, şüphe uyandıran suikastlar ve komplolarla ile boğuşur.  

Aydınlar, kilise, ordudan geri kalanı kendine muhalif hale getirir. Birinci Dünya Savaşı galibi ülkelere yükümlülüklerini yerine getirirken, Stamboliyski Makedonya Bulgarlarının haklarını çiğnemekten kaçınmaz. O zaman etkili olan VMRO partisiyle tartışmaya girer ve Sırp askerlerinin VMRO’nun Bulgaristan’ın Pirin Bölgesi ocaklarına saldırmalarına izin verir.  

Aleksandar Stamboliyski seçim yasasını değiştirir ve 1922’deki seçimleri %52 ile kazanır. Parlamentoda 245 milletvekili sandalyesinden 212’sini kendi partisi alır. Politik muhalifleriyle mücadele etmek üzere “Turuncu ordu” kurulur. 

Halk Birliği, Askeri Birlik ve VMRO rejime karşı koyacak yasal demokratik olanakları elden kaybeder ve 9 Haziran için darbe organizasyonuna geçer. Devlet Başkanı Çar 3. Boris rejimin güçle değiştirilmesi fikrine karşı çıkar. Genç çar Avrupa’nın böyle bir darbeye nasıl tepki vereceğinden endişelenir. Ancak ona dayatılan gerçekleri kabul eder ve Başbakan Aleksandar Tsankov yönetiminde, BZNS hariç, diğer tüm partilerden bakanları olan kabinenin onayını imzalar.

Çar Boris, Stamboliyski’nin hayatının korunmasını şart olarka koşsa da, BZNS lideri VMRO’nun askerleri tarafından öldürülür.  

BZNS’nin önde gelenleri Sırp- Hırvat- Slovenya Krallığına kaçar ve Belgrad ile Moskova’nın 1926’ya kadar Bulgaristan’a askeri darbe girişimler zincirlerine katılır.  

1923 ve 19 Haziran 1934 yılında darbeleri yöneten subayların 9 Eylül 1944’te komunist darbenin başında olduğunu da hatırlatarak, “tarih tekerrürlerden ibarettir” diyerek, bunu da “tarihin cilvesi” olarak not geçiyoruz.  

Türkçesi: Sevda Dükkancı