Kështjella e mesjetës “Baba Vida”, ose Gjysha Vida ngre shtat në bregun e lumit Danub, pran qytetit Vidin në kufirin veriperëndimor të Bullgarisë në një vis ku lumi bënë një kthesë të madhe.
Sipas legjendës si qyteti, ashtu edhe kështjella mbajnë emrin Vida. Ky është emri i së bijës së një pasaniku të madh, mbretëria e të cilit shtrihej nga Karpatet deri te Mali Ballkan. Pas vdekjes së të atit Vida dhe dy motrat e saj më të vogla – Kulla dhe Gëmza ndanë trojet e trashëguara. Kulla u bë pronare e territoreve rreth qytetit të sotëm bullgar që mban po këtë emër në Bullgarinë Jugperëndimore. Gëmza e quajti kështjellën e vet Gëmzigrad. Edhe më sot në territorin e Serbisë ka rrënoja arkeologjike të një kompleksi romak me emrin Gëmzigrad. Kulla dhe Gëmza u martuan. Bashkëshortët e tyre shpërndanë pasurinë e grave të tyre. Vida hodhi poshtë të gjitha propozimet për martesë. Ajo preferoi të mbetet vet, të drejtojë mbretërinë dhe të mbrojë shtetasit e vet me shpatë. Ajo ndërtoi një kështjellë të fortë, në të cilën jetoi deri në pleqëri. Vida ishte një pushtetare e drejtë dhe e fortë. Pasi vdiq njerëzit e quajtën pallatin me emrin e saj – Gjysha Vida. Të shumta janë legjendat për Gjyshen Vida. Atë, të cilën ju treguam ka popullaritet më të madh. Pikërisht me këtë legjendë fillojnë tregimet ciceronët e kështjellës.
Kështjella datohet nga gjysma e dytë e shekullit X. Më vonë territori i saj u zgjerua. U ndërtuan dy mure rrethuese – të brendshëm dhe të jashtëm dhe nëntë kulla. Legjendat e lidhin pjesën më të mbrojtur të kështjellës me pushtetarin Ivan Stracimir. Gjatë Mbretërisë së Dytë Bullgare (vitet 1185-1396), ai e shndërroi fortifikatën në rezidencë dhe pallat feudal. Ivan Stracimir krijoi aty Mbretërinë e Vidinit. Ai sundonte nga viti 1356 deri në rrëzimin e Mbretërisë së Vidinit nën pushtetin osman gjatë vitit 1396. Kështu ai shfaqet monarku i fundit mesjetar bullgar. Në brendësinë e kështjellës së Gjyshes Vida ndodheshin banesat. Pikërisht aty u zbuluan rrënojat e një kishte, e cila datohet nga shekujt XII – XIV.
Gjatë periudhës nga shekulli XV deri në shekullin XIX kështjella shfrytëzohej si një fortifikatë mbrojtëse. Ajo iu përshtat armëve të zjarrit që shfrytëzoheshin në atë kohë. Ristrukturimi më i madh daton nga fundi i shekullit XVII dhe fillimi i XVIII. Në kufijtë e sotme kompleksi shtrihet në një sipërfaqe prej 9 dynymësh. Rreth tij ka një llogore me gjerësi 12 metra dhe thellësi përafërsisht 6 metra. Në të kaluarën llogoren mbushej me uji nga lumi Danub. Para portës së hyrjes kishte një urë e lëvizshme prej druri, e cila më vonë u zëvendësua me një urë prej guri. Megjithë rindërtimet e shumta gjatë shekujve kështjella Gjysha Vida është ndër monumentet më të ruajtura nga Mesjeta Bullgare. Supozohet, se vizitat e para turistike datojnë nga viti 1956, kur ajo u bë pjesë e hapësirës muzeore të Ministrisë së Mbrojtjes. Deri në atë vit kështjella ishte pjesë e garnizonit të qytetit Vidin. Gjatë vitit 1964 u shpall monument i kulturës kombëtare.
Gjatë sundimit osman lagja ekonomike dhe banesat, që ngriheshin në Kështjellën Gjysha Vida u shembën. Në vendin e tyre u ngritën ndërtesa prej guri, që shfrytëzoheshin për depo të municioneve dhe ushqimeve, dhoma të rojtarëve, burgje. Gërmimet e para arkeologjike u realizuan në periudhën nga viti 1956 deri në vitin 1962. Atëherë u zbuluan disa shtresa kulturore. Kështjella ngrihet mbi rrënojat e fortifikatës së lashtë romake Bononija, që datohet nga shekulli II. Shihen gjurma nga periudhat bizantine, të hershme dhe të vonshme, nga periudha bullgare dhe doemos osmane. Në fillim të viteve 60-të të shekullit të kaluar mbi një pjesë të territoreve të studiuara, u ndërtua skena e Teatrit Veror, kapaciteti i të cilit është përafërsisht 400 veta. Tradicionalisht në të organizohen forume muzikore dhe teatrore. Më mirë kështjella është e përshkruar nga historiani Feliks Kanic në librin e tij “Bullgaria Danubiane dhe Ballkani”. Në të ka skica të Kullave të Gjyshes Vida dhe të dhëna, të cilët arkeologu dhe udhëtar austro-hungarez, ka mbledhur gjatë vitit 1882. Me rëndësi të madhe dhe tepër të çmueshme janë tablotë e piktorit bullgar Ivan Hristov dhe të krijuesve të tjerë bullgarë, të cilët në veprat e tyre kanë rikrijuar këtë kështjellë emblematike.
Mbi një shkëmb të madh mbi lumin Asenica ngrihet një kështjellë e paarritshme për armiqtë. Aje lartë mbi shkëmbinjtë e shqiponjave, fortesat e veta i kanë ngritur trakët, romakët, bizantinët, njerëzit e ardhur nga pjesa perëndimore e Evropës,..
Pranë njërit prej burimeve karstike të Devnjes në provincën romake Mizia e Poshtme (Moesia inferior) është ndalur perandori Trajan (Marcus Ulpius Trajanus, 98- 117г.) me ushtrinë e tij. Motra e tij Marcija ka dërguar shërbyesen të sjellë ujë , por..
Gjatë vitit 2000 arkeologu dr. Georgi Kitov dhe ekipi i tij zbuluan kodërvarrin Roshava Çuka afër fshatit Aleksandrovsko të rrethit të Haskovos, një varrezë trake nga shekulli i V para Krishtit, e cila bën përshtypje me arkitekturën e jashtëzakonshme..
Reshje
Vranësira
Reshje intensive
Reshje shiu/dëbore
Vranësira