Η Παραμονή Χριστουγέννων είναι η βουλγαρική εορτή της ταπεινοφροσύνης, της ευγνωμοσύνης και της ελπίδας. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όχι όλοι τηρούν όλη την περίοδο της Νηστείας των Χριστουγέννων, αυτή την ημέρα οι Βούλγαροι μαζεύονται γύρω από το παραδοσιακό τραπέζι, για να μοιραστούν τη θαλπωρή της σπιτικής εστίας, το τελετουργικό τραπέζι, το αίσθημα ότι ανήκουν σε κάποιο αρχαίο μυστήριο. Και ενώ τις περισσότερες ημέρες του έτους αναζητούμε το νέο και το διαφορετικό, την Παραμονή Χριστουγέννων προσπαθούμε να επαναλάβουμε την παράδοση έτσι όπως την έχουμε κληρονομήσει. 

• Λαϊκές παραδόσεις και έθιμα για την Παραμονή των Χριστουγέννων

Σήμερα, πιο σημαντική είναι η προετοιμασία των φαγητών για το γιορτινό τραπέζι, αλλά υπάρχουν και πολλά άλλα στοιχεία του λαϊκού εθίμου. Στο παρελθόν, νωρίς το πρωίετοίμαζαν το λεγόμενο «μπάτνικ»- το κούτσουρο που πρέπει να καίει όλη τη νύχτα και να διατηρήσει τη φωτιά. Οι άνδρες πρόσεχαν, όταν το κόβουν να μη αγγίξει την γη, άλλα αμέσως το έπαιρναν στα χέρια και πανηγυρικά το μετέφεραν στο σπίτι. Συνήθως έκοβαν μεγάλη βελανιδιά, οξιά ή αχλαδιά, με σκληρό ξύλο και μεγάλη διάρκεια καύσης. Σε ορισμένα μέρη της χώρας νεαρός άνδρας με παραδοσιακή στολή μπαίνει στην αυλή με το κομμένο ξύλο και ρωτάει: «Δοξάζετε τον νεογέννητο Θεό;» και τα άλλα μέλη της οικογένειας απαντούν:«Δοξάζουμε, δόξα, δόξα, και καλώς ήρθε!». Ο νεαρός άνδρας φέρνει το κούτσουρο στο σπίτι και λέει: «Εγώ - σπίτι και ο Θεός μαζί μου!»

Σε άλλες περιοχές ο νοικοκύρης φέρνει το κούτσουρο πάνω στο δεξί του ώμο, το τοποθετεί στο τζάκι και λέει «Ήρθε ο νεαρός Θεός και υπερηφανεύθηκε για τα μοσχαράκια, τα πουλάρια, αρνάκια, με μεγάλο καρπό του σίτου, τύχη και συνεννόηση». 

Με το μύρο αλείφεται το μεγάλο ξύλο και κατά τη διαδικασία αυτή τραγουδιούνται ειδικά τραγούδια, που μιλούν για το δέντρο και τον νεογέννητο Θεό, που θα κατέβει σ' αυτό στην Γη. Η πιο ηλικιωμένη γυναίκα ρίχνει πάνω στο κούτσουρο σιτάρι. Το βράδυ θα ανάψουν το ξύλο στο τζάκι πανηγυρικά. Αν η φλόγα είναι μεγάλη, θα είναι πλούσια η συγκομιδή. Αν η φωτιά διατηρηθεί όλη τη νύχτα και το ξύλο καεί - αυτό είναι καλό σημάδι. Η στάχτη από το κούτσουρο θεωρείται μαγική και τη μαζεύουν για να τη βάλουν στο σπόρο σιταριού που θα σπέρνουν, επίσης στη διατροφή των ζώων και την χρησιμοποιούν για θεραπεία.

Ένα παλιό τραγούδι του ρεπερτορίου των αδελφών Μπίσεροβι διηγείται για «δέντρο ψηλό, Θείο δέντρο», κάτω από το οποίο κάθεται η Θεοτόκου και στα χέρια της κρατά «το μικρό παιδί Χριστό».

Δεν είναι μόνο η προετοιμασία του ξύλου που θα καίει όλο το βράδυ, και της φωτιάς, όλη η τελετουργία κατά την Παραμονή Χριστουγέννων είναι αφιερωμένη στη γέννηση του νεαρού Θεού, του νέου ηλίου που έρχεται για να δώσει ζεστασιά και ζωή. Τα αρχαία ειδωλολατρικά τελετουργικά έθιμα είναι προσαρμοσμένα στη βιβλική ιστορία της γέννησης του Χριστού. Από την Παραμονή Χριστουγέννων αρχίζουν οι λεγόμενες βρώμικες μέρες που συνδέονται με μια άλλη ανανέωση της φύσης. Πρόκειται για το Δωδεκαήμερο που αρχίζει την Παραμονή Χριστουγέννων, γεμάτο τις ωδίνες της Θεοτόκου, τη γέννηση του Ιησού και την βάπτισή Του στον ποταμό Ιορδάνη (Βοντίτσι) ή τα Θεοφάνια, την τελευταία εορτή του Δωδεκαήμερου. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, είναι η περίοδος των ακάθαρτων στοιχείων και πνευμάτων και επιβλαβών δυνάμεων, γι’ αυτό ισχύουν διαφορετικές απαγορεύσεις. Μέχρι την γιορτή των Θεοφανείων δεν πλένεται, επειδή το νερό δεν έχει βαπτιστεί ακόμη. Δεν πρέπει να βγαίνει κανείς έξω μετά από την δύση του ηλίου, απαγορεύεται η δουλειά κ.τ.λ.

Την Παραμονή Χριστουγέννων είναι το τελευταίο τραπέζι με νηστίσιμα φαγητά και τότε τελειώνει η νηστεία. Στην παράδοσή μας ετοιμάζεται προσεκτικά. Την αρχή αυτής της μεταβατικής στιγμής στον φυσικό κύκλο την υποδέχονται με πλούσιο τραπέζι. Τα παραδοσιακά φαγητά είναι μονός αριθμός. Στο τραπέζι πρέπει να υπάρχουν σιτάρι, βραστό καλαμπόκι, φασόλι, ντολμαδάκια με ρύζι ή πλιγούρι, κομπόστα με αποξηραμένα φρούτα. Διπλά τους στο τραπέζι είναι το σκόρδο, το κρεμμύδι, φρέσκα φρούτα, ξηροί καρποί και κρασί. Το ψημένο ρακί φτιάχνεται μόνο με μέλι και σερβίρεται ζεστό και το ψωμί – στολισμένο.

• Άρτος εορταστικός, άρτος επιούσιος…

Όταν το τραπέζι είναι έτοιμο, ο αρχηγός της οικογένειας θυμιάζει το τραπέζι, τους παρευρισκόμενους, όλους τους χώρους του σπιτιού και ό,τι άλλο ζωντανό υπάρχει.Πριν από το δείπνο ο νοικοκύρης κομματιάζει το τελετουργικό ψωμί. Σε ορισμένα μέρη της Βουλγαρίας μέσα του βάζουν ένα κέρμα - ένα έθιμο που έχει γίνει υποχρεωτικό μέρος της σημερινής γιορτής. Το πρώτο κομμάτι του ψωμιού είναι αφιερωμένο στην Παναγία και αργότερα τοποθετείται μπροστά στην εικόνα. Όλα τα θυμιασμένα φαγητά αποκτούν μαγικές δυνάμεις και γι' αυτό διατηρούσαν λίγα απ' αυτά, ενώ το τελετουργικό τραπέζι δεν σηκωνόταν μέχρι το πρωί.

Πιστεύεται ότι κατά τα μεσάνυχτα ο ουρανός ανοίγει, διαγράφονται τα όρια ανάμεσα στον επίγειο και τον κάτω κόσμο και στο τραπέζι έρχονται οι ψυχές των προγόνων μας. Και πάλι τα μεσάνυχτα οι καμπάνες των Χριστουγέννων συνδυάζονται με τα κάλαντα, που εκτελούσαν οι νέοι, γυρίζοντας τα σπίτια και λέγοντας ευλογίες. Το έθιμο αυτό από τα αρχαία στρώματα του παραδοσιακού μας πολιτισμούυπάρχει και σήμερα.

Επιμέλεια: Αλμπένα Μπέζοβσκα

Μετάφραση: Ντενίτσα Σοκόλοβα