Παλαιότερα η Εκκλησία καταδίωκε τους αναστενάρηδες σαν ειδωλολάτρες και το έθιμο τηρείται σε στενό κύκλο "κεκλεισμένων των θυρών". Περισσότερα μαθαίνουμε χάρη στον ακαδημαϊκό Μιχαήλ Αρναούντοφ που τη δεκαετία του ’30 ερευνά το έθιμο. Κατά τη γνώμη του αυτή η πρακτική συνδέεται με τον "μεσοασιατικό σαμανισμό που χαρακτηρίζεται από εκστάσεις, μαγείες, χρησμούς και θαυματουργές θεραπείες", αλλά και με τη λατρεία του Διονύσου.

"Την 1η Μαΐου στην Στράντζα αρχίζει ο μήνας του Κωνσταντίνου, όπως τον αποκαλούν οι ντόπιοι, και οι συμμετέχοντες συγκεντρώνονται στο σπίτι του βασικού αναστενάρη", γράφει ο Βούλγαρος εθνογράφος Ντιμίταρ Μαρίνοφ. "Ο καθένας τους φέρνει ρακή, κρασί, τυρόπιτα και διάφορα φαγητά για το κοινό τραπέζι. Οι επισκέπτες φιλάνε το χέρι του οικοδεσπότη και όλοι μαζί πηγαίνουν στον επονομαζόμενο ναό που είναι γνωστός και σαν κονάκι. Ο βασικός αναστενάρης – ανεξάρτητα αν είναι άντρας ή γυναίκα – εκτελεί χρέη ιερέα και θυμιατίζει τις εικόνες και τους παρευρισκόμενους που κατ’ αυτόν τον τρόπο λαμβάνουν την δύναμη του αγίου και γίνονται αναστενάρηδες".

Στην βουλγάρικη λογοτεχνία το έθιμο περιγράφεται σε ένα διήγημα του Κωνσταντίν Πετκάνοφ που ο Μαρίν Γκολεμίνοφ μετατρέπει σε χορόδραμα με τον τίτλο "Αναστενάρισσα" (Νεστινάρκα στα βουλγαρικά). Ο νεαρός συνθέτης επισκέπτεται το χωριό Μπάλγκαρι για να βυθιστεί στην ατμόσφαιρα του εθίμου και το περιγράφει: "Ανήμερα της γιορτής, οι αναστενάρηδες συγκεντρώνονται και πίνουν ρακή στο κονάκι με την συνοδεία τυμπάνων που θεωρούνται ιερό όργανο και φυλάσσονται στο ναό όλο το χρόνο. Που και που κάποιος από τους μύστες βγαίνει και φωνάζει "βαχ, βαχ, βαχ" - κραυγή που προμηνύει κάτι παράξενο και τρομακτικό. Όταν έρθει η ώρα μια πομπή με τις εικόνες των αγίων ξεκινά προς την πλατεία και όλοι πιάνονται στο χορό για υγεία και επιτυχία. Το βράδυ οι αναστενάρηδες απλώνουν την θράκα, παίρνουν τις εικόνες και με την συνοδεία γκάιντας και κρουστών αρχίζουν να περπατάνε στην καυτή επιφάνεια, χλομιάζοντας και πέφτοντας σε έκσταση. Αυτό σημαίνει πως τους "έπιασε". Η κατάστασή τους ονομάζεται επίσης "χάσιμο" και συνδυάζεται με μαντικές ικανότητες που αναγκάζουν τους παρευρισκόμενους να σιωπούν και να ακούνε πολύ προσεκτικά.

Μετάφραση: Αγάπη Ασπρίδο